Ngôi chùa tọa lạc tại thôn Dương Xuân, xã Thủy Xuân, Tp Huế trên một ngọn đồi được bao bọc xung quanh bởi rừng thông xanh mướt. Cách trung tâm thành phố chưa đầy 5km, đường sá đi lại dễ dàng và khí hậu trong lành, mát mẻ nên lượng người lên chùa viếng cảnh thường rất đông. Du khách đến đây không chỉ để chiêm nghiệm đạo “thiền” của Phật giáo mà còn để tìm hiểu một di tích lịch sử, văn hóa gắn liền với triều đại phong kiến nhà Nguyễn.

Bắt đầu từ một câu chuyện chấn động “thiên triều” dưới thời vua Tự Đức (1848-1883)-một ông vua nổi danh hiếu thuận với phụ vương Thiệu Trị (1841-1847) và hoàng hậu Từ Dũ. Câu chuyện thiền môn xứ Thuận Hoá xưa kể rằng Tổ sư Nhất Định từ ngày về rừng lập am An Dưỡng tu hành có đem theo mẹ già để chăm lo nuôi dưỡng. Mẹ ngài do tuổi cao sức yếu lại còn thường xuyên ốm nặng, các thầy thuốc đến khám đều khuyên Tổ sư nên bồi dưỡng mẹ bằng cá thịt thì bà mới có cơ may phục hồi thể trạng. Vì vậy, hàng ngày Tổ sư Nhất Định chống thiền trượng xuống chợ Bến Ngự mua cá tươi về nấu cháo nuôi mẹ. Người đời thấy vậy đã có nhiều lời đàm tiếu, họ bàn tán với nhau rằng Hoà Thượng “ăn mặn” (thịt cá) bất tịnh, nhưng Tổ cứ mặc nhiên.

Cảnh chùa

Có lẽ, trong dòng máu tâm linh của Ngài đã thấm sâu câu hò xứ sở tình mẫu tử thiêng liên; thêm vào đó là tâm thức Tổ đã được tu tập với muôn vàng pháp môn của nhà Phật: trong đó có Đạo Hiếu: “phụ mẫu tại đường như Phật tại thế” vì vậy mà Ngài đã luôn tâm niệm miễn sao tự mình giữ được Phật tính thanh tịnh trong mình, ăn uống chẳng qua là phương tiện, huống nữa đây là một công việc báo hiếu mẹ già tuổi cao sức yếu. Câu chuyện đồn động đến thiên triều vua Tự Đức, nhà vua bèn sai binh lính ngày đêm túc trực canh gác xung quanh vườn chùa xem sự việc thực hư thế nào. Quả nhiên binh lính tận mắt chứng kiến Thiền sư xách đãy cá vào chùa, họ theo dõi, mới hay, Thiền sư nấu cá cho mẹ, còn mình thì tự ra vườn lặt lấy những cộng rau khoai lang vàng úa đem vào luộc ăn. Vua Tự Đức nghe thế rất chạnh lòng thương cảm đức hiếu thảo của  sư trong am tranh tận chốn thâm sơn cùng cốc.

Mãi đến khi Tổ sư viên tịch (1847), môn đệ và thiện tín cùng hoàng tộc, quan tướng quý phái các giám quan, cung giám ... trong triều đình nhờ vào đức hiếu thảo của Tổ sư mà được hoá duyên, họ xem việc thờ cúng Tổ sư như là những người con báo hiếu với người Cha tinh thần mà bèn cùng nhau chung sức quyên góp tiền của, làm mới ngôi chùa với nhiều công  trình to lớn trang nghiêm. Sau khi xây dựng xong, tâu lên vua Tự Đức, vua liền nhớ chuyện xưa sắc từ cho chùa danh hiệu “Từ Hiếu Tự” lại cấp thêm 700 quan tiền để tỏ lòng khuyến khích.

Ngoài ý nghĩa lưu truyền phước đức cho con cháu đời sau và cũng để hoằng dương đạo pháp,  điều đặc biệt đối với chùa Từ Hiếu nữa là nơi gửi gắm tâm linh cho những con người goá bụa cô đơn cô quả. Cho nên, chùa Từ Hiếu, ngày nay và ý nghĩa hai chữ Từ Hiếu mà vua Tự Đức ban cho ngoài ý nghĩa là nơi thờ Phật phụng Tăng, một danh lam thắng cảnh của đất Thần Kinh còn là một chứng tích của lòng Từ và đạo Hiếu của nhà Phật giúp chúng ta luôn suy nghĩ về những con người ở đời mà bất hạnh thiếu đi hai tiếng mẹ cha, và càng bất hạnh hơn cho những ai có được cái vinh hạnh ấy, có cha có mẹ mà không biết phụng dưỡng báo đáp thâm ân sinh thành dưỡng dục.

Theo thời gian, mặc dù ngôi chùa đã bị tàn phá nhiều nhưng nhìn chung, kiến trúc tổng thể hầu như vẫn còn nguyên vẹn. Cấu trúc của chùa bao gồm nhiều phần: cổng chùa, sân vườn, chính điện, hậu điện. Cổng chùa được xây dựng theo kiểu vòm cuốn, bước qua cổng du khách sẽ bắt gặp một hồ nước hình bán nguyệt nuôi cá cảnh và trồng hoa sen. Trong những ngày nắng ấm, hồ sen tỏa hương thơm ngát, đàn cá bơi lội tung tăng tạo nên khung cảnh yên bình nơi cửa Phật.

Ẩn mình sau những hàng cây xanh mướt, chùa Từ Hiếu nhuốm màu hoang sơ, huyền bí giữa đạo và đời. Cảnh chùa được bố trí đẹp mắt, người xem như lạc vào một thế giới nửa thực, nửa mơ. Giữa không gian yên ắng, âm thanh của những tiếng kinh kệ vang lên làm cho lòng người thư thái, hướng tâm hồn đến những điều tốt đẹp. Không vướng bận bụi trần, chùa Từ Hiếu là nơi thư giãn lý tưởng cho những những ai yêu cái đẹp, cái tĩnh tại của vạn vật. Bởi vậy, từ xưa cho đến nay, ngôi chùa cổ kính này được mệnh danh là một trong những danh lam thắng cảnh hiếm có của đất Thần Kinh.