Nghĩa đen của câu này được hiểu là: Nếu ai đó sang vay mượn gạo thì bạn có thể cho mượn, nhưng nếu họ muốn vay củi thì không nên. Họ cần mượn áo thì cũng có thể cho mượn nhưng nếu là giày thì cũng không nên.

Trước đây, việc có gạo, có cơm đầy đủ không phải là việc dễ dàng nên hàng xóm, người thân giúp nhau là điều dễ hiểu. Giúp nhau lúc hoạn nạn thì chẳng ai có thể từ chối cả. Thế nhưng củi là thứ dễ kiếm nhất lúc này, củi ở khắp nơi, ai cũng có thể tự mình đi tìm được, vậy mà một người hết mượn gạo lại đi mượn thêm cả củi, không tự lực đi, không muốn nỗ lực dù là một chút nghĩa là người không biết chừng mực.

Thêm nữa, việc vay mượn còn phản ánh việc duy trì mối quan hệ giữa người và người, nếu cho mượn áo nguy cơ hỏng ít hơn nên có thể cho mượn, nhưng giày mỗi người có cỡ chân khác nhau, đi đôi ba lần là mòn, nếu cho người ta mượn đi bẩn giày, rách giày rồi thì trả lại khiến cả hai đều cảm thấy gượng gạo, không vui.

Điều này có nghĩa là dù mượn cũng phải biết lễ nghĩa, biết vừa đủ, đừng được nước mà lấn tới khiến người cho mượn cũng không thấy vui, nhất là củi là thứ khó định lượng để mà trả lại cho đúng. Người đến củi mà cũng không tự kiếm được thì chứng tỏ là người lười nhác, việc mượn này cho thấy họ đang cố ý lợi dụng lòng tốt của người khác mà thôi.

Thế nên, người xưa rút ra kinh nghiệm bằng câu nói trên hàm nghĩa rằng, chỉ nên chọn cứu người nghèo chứ không bao giờ cứu người lười nhác. Dù muốn sống tốt với mọi người nhưng để thể hiện lòng lương thiện đúng cách không phải cứ nghĩ rằng việc đó tốt là làm mà đòi hỏi cả hiểu biết và trí tuệ của mình để cân nhắc.

Không "cho mượn củi" ở đây còn là cách khuyến khích người đi vay mượn phải biết lao động làm vui, cũng phải biết đi "tìm củi" chứ không phải cứ sẵn là đi xin, không biết ngại ngùng, cũng không chịu làm lụng. 

Trong khi đó chỉ có lao động mới có trí tuệ, từ đó mới phát huy năng lực để kiếm tiền mua gạo, đồ ăn, thoát nghèo được. Ngược lại với người lười không chịu vận động thì chẳng ai có thể luôn sẵn sàng cung cấp lương thực cho họ từ lần này tới lần khác cả và họ mãi quanh quẩn trong sự nghèo hèn của mình. Cuối cùng thì ai cũng phải tự lo cho cuộc đời của mình, chẳng ai giúp họ ngoài chính họ cả. 

St