Một người nếu không có cái biết thì không ai đặt ra vấn đề “dừng” hay “không dừng”. Giống như trái đất cứ quay cho đến khi hết duyên thì tan hoại.

Biết dừng là một cách “dừng” có chủ đích, tức cái biết sáng tỏ đối với một việc nên hay không nên làm, nói hay không nên nói. Còn nghĩ là cái xảy ra trong cái biết có thể dẫn đến hành động nói hay làm. Suy cho cùng “dừng” nói, làm, mà không dừng suy nghĩ thì cũng do pháp phân biệt ngăn che tạo nên.

Bởi dù “nghĩ” không thôi, chưa xảy ra hành động nói hay làm thì cũng đã hình thành nhân duyên quả, nếu việc “nghĩ” ấy được tác ý, tức ý thức rõ biết.

Một người có thói quen ngửi tất mỗi khi tháo nó ra khỏi giầy, không ngờ thói quen này dẫn đến bệnh nấm phổi rất nặng mà người đó không hề hay biết.

Ngửi tất là một dạng thói quen khó bỏ của người kia. Tuy nhiên, dù ngửi tất là thói quen, nhưng trong hành động ngửi, ý thức đã xảy đến “can thiệp” để người đó biết dừng lại không cầm cái tất đó ngửi suốt cả ngày.

Như vậy, vẫn có ý thức “biết dừng” ngay khi ấy, nhưng thói quen kia vẫn lặp lại hàng ngày, vẫn chưa bỏ hẳn được. Do vậy, bất kỳ thói quen (tốt - xấu) nào cũng hình thành tập khí, theo đó tạo ra các nhân quả khác nhau.

Biết dừng (samatha) không phải cắt đứt hay chấm dứt suy nghĩ, mà là rõ biết cái đang xảy ra.

Cũng như vậy, tánh nghe, tánh thấy, tánh nghĩ, tánh biết vẫn vận hành ngay cả khi thiếu các điều kiện tương tác, phụ thuộc bên ngoài. Ví dụ với tánh thấy, trong đêm tối, bật đèn lên thấy rõ mọi vật, tắt đèn đi dù không thấy rõ mọi vật nữa nhưng vẫn thấy tối, chứ không phải không thấy gì hết. Tức cái thấy vẫn rõ biết không bị gián đoạn bởi các điều kiện bên ngoài, chỉ là tối sáng khác nhau do phân biệt mà ra thôi.

Cho nên đặt ra khái niệm “dừng” hẳn cho tánh nghe, tánh biết, tánh thấy cũng giống như bảo trái đất không quay nữa vậy.

Vấn đề “biết dừng” là chú mục vào một đối tượng để “cột” niệm chứ không phải cắt đứt niệm, vì trong một sát na có bao nhiêu niệm sinh diệt. Sinh diệt tương tục không dừng nghỉ. Cột niệm là cách dừng để giảm thiểu các tác động nhân quả do tập khí gây ra.

Người có thói quen ngửi tất có thể chấm dứt thói quen kia khi bác sĩ kết luận bệnh nấm phổi do thói quen ấy gây ra đã trở nên trầm trọng.

Trong cuộc sống có biết bao nhiêu thói quen khó bỏ trở thành tập khí ứng xử, trở thành tính cách, bản ngã…

Hơi thở vốn ra vào một cách tự nhiên, chú tâm hay tập trung vào hơi thở chính là hay biết, rõ biết những cái đang xảy ra, đang vận hành trong thân tâm.

Biết dừng chính là khả năng ý thức vào sự tập trung, biến những thứ hỗn độn, những thứ lôi kéo vô định trở nên tuần tự, có kiểm soát, không bị nhiễu loạn, mất an định.

Nhìn rõ từng tập khí thì thấy bản lai diện mục, tức ông chủ ở luôn trong mình.

Do điều kiện, hoàn cảnh sống khác nhau, không thể không có tập khí (tốt - xấu) kéo lôi, nhưng nhìn ra nó chính là tạo ra khả năng “biết dừng”. Biết dừng hoàn toàn khác với cắt đứt hay chấm dứt, vì cắt đứt hay chấm dứt sẽ rơi vào đoạn diệt, tức đoạn kiến. Bởi diệt tham muốn cũng có nghĩa diệt luôn khả năng giác ngộ.

Một đứa trẻ mới sinh ra không bị ràng buộc bởi thiện ác. Khi lớn lên, chịu tác động của hoàn cảnh sống, môi trường giáo dục mà huân tập những thói quen sống và ứng xử khác nhau.

Nhìn rõ tập khí thì nhìn rõ xu hướng của bản thân. Tập khí nhỏ như thói quen ngửi tất, ngửi tăm xỉa răng, ngửi bông ngoáy tai, cắn móng tay, cho đến các loại tập khí sân si, chửi thề, nói tục, nói xéo sắc, thậm chí cả những tham cầu chứng quả vị…

Những tập khí ấy lâu ngày kết thành thói quen, lối sống, lối ứng xử, hình thành tính cách.

Cho nên buông bỏ những thứ bên ngoài mà không biết dừng những tập khí bên trong thì cũng như đứa trẻ ném một viên đá xuống đất rồi lại nắm thêm một nắm đá khác trên tay. Vì các điều kiện cho nhân quả phát sinh đều có một con đường hình thành của tập khí.

Rõ biết các tập khí thì bản lai diện mục hiện ra, như nước lặng trăng in rõ vậy.

Thích Thanh Thắng