Giống như điều được biết
Rằng hình tướng khuôn mặt của một người được thấy
Tùy thuộc trên tấm gương soi
Nhưng không phải thật sự tồn tại như là một khuôn mặt
Do thế khái niệm “cái tôi” hiện hữu
Tùy thuộc trên tâm thức và thân thể
Nhưng giống như hình tướng của khuôn mặt
“Cái tôi” hoàn toàn không tồn tại như thực tại của chính nó.

Tràng Hoa Quý Báu - Long Thọ Đại Sĩ 

Bây giờ, hãy phân tích “cái tôi” và tâm- thân có thể là khác nhau hay không? Quan tâm đến những điều đề cập sau đây. Những thứ tinh thần và vật lý được gọi là “những hiện tượng phức hợp” bởi vì chúng được sản sinh, tồn tại và tan hoại qua từng thời khắc. Những đặc trưng này cho thấy rằng những nhân tố tinh thần và vật lý tồn tại qua những nguyên nhân và điều kiện đặc thù, và vì thế chúng là vô thường.

Nếu “cái tôi” và toàn bộ những loại những lĩnh vực của những hiện tượng vô thường là khác nhau một cách cố hữu, thì “cái tôi” sẽ vô lý không có những đặc trưng của những hiện tượng vô thường ấy là, được sản sinh, tồn tại, và tan hoại, giống như một con ngựa, bởi vì nó hoàn toàn khác biệt với con voi, nên nó không có những khía cạnh đặc thù của con voi. Như Nguyệt Xứng nói:

Nếu tự ngã được thừa nhận là khác biệt với tâm thức và thân thể, thế thì giống như ý thức là khác biệt với thân thể, tự ngã sẽ được thiết lập như có một đặc trưng khác biệt hoàn toàn với tâm thức và thân thể.

Một lần nữa, nếu “cái tôi” và tâm –thân là khác biệt một cách cố hữu, thì “cái tôi” phải là điều gì đó được tưởng tượng một cách sai lầm hay là một hiện tượng thường tại. Nó cũng không thể có những đặc trưng đặc thù của hoặc là tâm thức hay thân thể, và vì thế sẽ phải được quán chiếu riêng biệt một cách hoàn toàn với thân thể và tâm thức. Khi chúng ta tìm kiếm cho một “cái tôi” là gì, chúng ta sẽ phải liên hệ đến điều gì đấy riêng biệt với thân thể và tâm thức, nhưng chúng ta không thể làm như thế. “Cái tôi” chỉ được nhận thức trong phạm vi của thân thể và tâm thức. Như Nguyệt Xứng nói:

Không có tự ngã nào khác hơn là phức hợp của tâm thức và thân thể bởi vì
Tách rời khỏi phức hợp tâm-thân, khái niệm của nó không tồn tại.

Thiền Quán Phản Chiếu

Quan tâm đến những hệ quả nếu “cái tôi” được thiết lập trong chính nó và tự chính nó phù hợp với việc nó xuất hiện như thế nào đến tâm thức chúng ta và nếu nó cũng khác biệt một cách cố hữu với tâm-thân:

1- “Cái tôi” và tâm-thân phải là tách biệt một cách hoàn toàn.
2- Trong trường hợp ấy, “cái tôi” phải được tìm thấy sau khi xóa sạch tâm thức vả thân thể.
3- “Cái tôi” sẽ không có những đặc trưng về sự sản sinh, không đổi, tàn hoại, mà đấy là vô lý.
4- “Cái tôi” sẽ ngớ ngẫn phải chỉ là một điều bịa đặt của sự tưởng tượng hay thường tại.
5- Một cách vô lý, “cái tôi” sẽ không có bất cứ đặc trưng nào của vật lý hay tinh thần.

Trích từ quyển How to See Yourself as You Really Are của Đức Đạt Lai Lạt Ma 
Tuệ Uyển chuyển ngữ