Tàm quý là tâm lý hổ thẹn với người khi mắc phải lỗi lầm, vì sợ phải xấu hổ với người mà tự nhắc mình phải vô cùng thận trọng trước khi làm một việc gì. Đức Phật gọi hổ (với mình) và thẹn (với người) là hai pháp trắng hộ trì thế gian.

Nếu không có hai pháp này thì người chẳng khác nào loài cầm thú (Tăng chi bộ I, chương II, phẩm I). Nhờ trong tâm có hai phẩm chất này mà chúng ta biết đắn đo, chùn tay, kịp dừng lại trước sự u mê của tâm trí và sai khiến của dục vọng thế gian. Cũng nhờ đó mà bản thân ta được bảo hộ, thế gian được bảo hộ, chuẩn mực đạo đức được duy trì, để ta sống xứng đáng là con người.

Với Đức Phật, người nói dối không có hai phẩm chất hổ và thẹn này, và người như thế, Đức Phật kết luận, không có việc ác gì mà không làm (Kinh Giáo giới Rahula ở rừng Ambala, Trung bộ kinh, số 61). Đúng vậy, xã hội sẽ loạn nếu con người cứ sống dối trá, lừa dối, lường gạt nhau vì lợi ích cá nhân mình. Ngày nay, cách sống chụp giựt đang xâm thực vào một bộ phận không nhỏ trong xã hội, niềm tin giữa con người với nhau không còn nhiều, sự rạn nứt và mâu thuẫn xảy ra ngay cả với những người có mối quan hệ huyết thống hay giữa bạn bè thân thiết từng gắn kết trong nhiều năm với nhau.

Do vậy, khi các mầm thiện trong tâm không được nuôi dưỡng và tưới tẩm, sự hợp tác, tin tưởng, chia sẻ trong mối quan hệ tình người ngày càng ít đi, thay vào đó là sự dè chừng, dò xét, nghi kỵ, đối phó nhau đã tiêu tốn bao nhiêu thời gian và năng lượng của mọi người. Đức Phật gọi pháp chân thật, biết hổ thẹn với những lỗi lầm là pháp nên hành trì, nhờ đó các pháp thiện được tăng trưởng (Kinh Nên hành trì không nên hành trì, số 114 Trung bộ kinh) và người nào sống theo pháp này được gọi là “người chơn chánh đầy đủ Chánh pháp” (Tiểu kinh Mãn nguyệt, số 110 Trung bộ kinh).

Như vậy, đức tính hổ thẹn là biểu hiện của lòng tự trọng, một trong những yếu tố tạo nên đời sống đạo đức thiện lành, là nền móng cơ bản để xây dựng một xã hội lành mạnh. Người sống biết “xét mình trước, trách người sau” thường biết nhận thức đúng-sai trong hành động của mình để nhìn lại lỗi lầm và nỗ lực hơn cho dần hoàn thiện, chứ không “chuyền bóng” trách nhiệm cho người khác để chối tội. Cách sống đầy tinh thần trách nhiệm với sự bảo hộ của tàm và quý là sự hiến tặng sự thanh thản cho bản thân mình và an lành cho những người xung quanh.

Trích Hiến Tặng Trong Phật Giáo - TG: Liên Trí - Theo GNO